De Locatie

Foto
Naam kerk
De Kandelaar
Straat - nr
Dorpsgaard 1
Postcode
3264 PG
Plaats
Nieuw-Beijerland
Regio
Hoekse Waard
Provincie
Zuid Holland
Longitude
4.3442061
Latitude
51.8073045

De Historie

Jaar eerste werken
1877
Historie
  • 2015 - Aangekocht vanuit Callixtusbasiliek te Groenlo door de Gereformeerde Gemeente in Nieuw Beijerland
  • 2017 - Herbouwd door firma Adema met nieuw orgelfront
Algemeen

Het in 1877 gebouwde Gradussen-orgel stond oorspronkelijk in de Callixtusbasiliek te Groenlo, na demontage was het in opslag genomen door de firma Adema.

In Nieuw-Beijerland werd voor de gereformeerde Gemeente op 4 maart 2017 een nieuw kerkgebouw, zonder orgel, in gebruik genomen met de naam 'De Kandelaar'.

De Gereformeerde Gemeente van Nieuw-Beijerland nam op zaterdag 9 december 2017 het orgel in haar nieuwe kerkgebouw ‘De Kandelaar’ in gebruik.

Het instrument is met een groot deel historisch materiaal van orgelmaker firma Gradussen gebouwd, achter een orgelfront uit 1921 naar een ontwerp van Tjeerd Kuipers. Deze was afkomstig uit de in 2016 gesloopte Gereformeerde Kerk (Grote Kerk) te Halfweg (Noord-Holland). Deze bleek een passende blikvanger in het moderne interieur geplaatst. Ook de preekstoel uit deze kerk wordt overgenomen.

Restauratie en uitbreiding werd uitgevoerd door Adema’s Kerkorgelbouw te Hillegom.

2017 - Nieuwe kerk

Het kerkgebouw van de Gereformeerde Gemeente Nieuw-Beijerland, ontworpen door RoosRos Architecten, werd zelf al in maart 2017 in gebruik genomen. De kerkzaal is waaiervormig, aflopend vanaf het hoogste punt op achttien meter waar zich centraal opgesteld de kansel bevindt met daarboven een orgelnis. Daaromheen zijn de ruim 900 zitplaatsen gegroepeerd. Het gesproken woord kreeg bij de inrichting van de kerk voorrang, waardoor de akoestische omstandigheden voor muziek ongunstiger zijn dan de grote ruimte doet vermoeden.

De zoektocht naar een passend orgel

In de voorbereiding van de totstandkoming van het nieuwe kerkgebouw ging een ‘werkgroep orgel’ onder advies van Dirk Bakker te Piershil op zoek naar een geschikt gebruikt instrument. De werkgroep was, binnen een taakstellend budget, op zoek naar een negentiende-eeuws orgel met een ‘warme toon’, geschikt voor veel muziek, en in het bijzonder geschikt voor gemeentezangbegeleiding.

De werkgroep kwam uit bij Adema’s Kerkorgelbouw te Hillegom die het binnenwerk van het voormalige Gradussen-orgel uit de Sint-Calixtusbasiliek in Groenlo te koop had staan. Dit instrument was in 2011 door firma Adema aangekocht toen het op de koorzolder plaats moest maken voor het Adema-orgel uit de H.H. Nicolaas en Barbarakerk (‘De Liefde’) dat sinds 1993 in het transept van de Groenlose kerk stond opgesteld.

Het in 1877-1878 gebouwde Gradussen-orgel van 22 stemmen (Hoofdwerk, Positief en Pedaal) had de tijd niet ongeschonden doorstaan. In 1920 werd de Melophone 4 van het Positief opgeschoven tot Vox Celeste. Een complete gedaantewisseling onderging het echter in 1942 toen de firma Verschueren te Heythuysen het met drie registers uitbreidde en de mechaniek verving door elektrische tractuur met een nieuwe vrijstaande speeltafel. De windladen werden ingrijpend gerestaureerd en aangepast. De neogotische orgelkas werd verwijderd en vervangen door een zinken pijpenfront.

In 1968 weren de tongwerken door Verschueren vervangen.

De omvang, herkomst, kwaliteit en uitbreidingsmogelijkheden van het materiaal bleken aan te sluiten bij de ideeën van de Nieuw-Beijerlandse werkgroep.

Ter verdere oriëntatie werd in 2015 nog een bezoek gebracht aan het orgel dat de Gebroeders Gradussen in 1890 in de Sint-Martinuskerk te Arnhem bouwden. Het instrument was van vergelijkbare omvang als de Groenlose Gradussen en bovendien in 2008 door de firma Adema gerestaureerd.

Orgelfront

Voor het te reconstrueren Gradussen-orgel was men nog op zoek naar een geschikt front. Reconstructie van het oorspronkelijke neogotische front was geen optie: niet alleen waren er geen oude foto’s of tekeningen van de situatie van vóór 1942 beschikbaar, voor zover bekend bestaat er van het Groenlose instrument ook geen ‘tweeling’. Een neogotische Gradussen-kast in het eigentijdse kerkinterieur zou een sprong in het diepe zijn geweest. Bovendien werd het als onbetaalbaar en dus onhaalbaar ingeschat.

Firma Adema’s Kerkorgelbouw bleek nog over een front uit 1921 te beschikken – zonder orgel maar met bijbehorende kansel – afkomstig uit de gereformeerde Grote Kerk te Halfweg. Het front was, evenals het kerkgebouw, in 1919 ontworpen door Tjeerd Kuipers. Deze kerkarchitect was ook verantwoordelijk voor de frontontwerpen van de orgels in onder meer de Nieuwe Zuiderkerk te Rotterdam (Walcker, thans Doesburg), de Nieuwe Kerk te Kampen en de Grote Kerk te Wildervank.

In verband met de sloop van de Grote Kerk werd het front in 2011 door Adema verworven, gedemonteerd, opgeslagen en ontdaan van het door K.P. van Ingen gebouwde binnenwerk. Evenals in Halfweg kreeg het front opnieuw een plaats voor een nis boven de kansel. Van plaatsing van de oorspronkelijke kanselpartij met bekronende bogen werd afgezien. Ter plaatse werd de voorkeur gegeven aan een kerkzaal-verwant ontwerp van RoosRos architecten.

Restauratie en uitbreiding

Op basis van grondig onderzoek stelde Ronald van Baekel van firma Adema’s Kerkorgelbouw samen met de orgeladviseur een restauratie- en uitbreidingsplan op. Alle oude onderdelen werden vervolgens nauwgezet gerestaureerd. Omdat er door de ingrijpende verbouwing door Verschueren in 1942 en ook nog in 1968 aan het vrijwel oorspronkelijke orgel van Gradussen veel was gewijzigd, kwamen er tevens mogelijkheden in beeld om het orgel aan te passen aan zijn nieuwe functie.

Ter wille van de begeleidingsfunctie in de protestantse eredienst zijn een paar registers binnen historische kaders aangepast en andere zijn toegevoegd. Die aanpassing gebeurde alleen als het geen origineel pijpwerk van Gradussen betrof. Origineel pijpwerk dat was verplaatst of gewijzigd is zoveel mogelijk op de originele plaats en/of functie teruggezet.

Voor wat betreft het in 1942 en 1968 geplaatste pijpwerk was dat niet altijd een goede keuze. In een (ongedateerd) rapport van Dr. Ton van Eck, adviseur voor de Katholieke Klokken- en Orgelraad, pasten vooral de Dulciaan, Fagot, Sesquialter en Cymbel niet in het klankbeeld van Gradussen. Een paar registers pasten echter wèl, zeker als ze wat aan Gradussens werkwijze en klankbeeld zouden aangepast worden. Dat waren de Trompet 8', Zwitsersepijp 2' (volgens Van Ecks rapport sinds 1968 Gemshoorn 2 vt geheten), Mixtuur en Cornet.

Nieuw metalen pijpwerk is gemaakt voor de verdwenen Quint 3', Basson/Hautbois 8' en een aantal pijpen van de Prestant 16' en Melophon 4'.

Hetzelfde geldt voor de toegevoegde Tertiaan, het 4' koor van de Cornet en een stukje van de Mixtuur.

Mechaniek

De toets- en registermechaniek is geheel nieuw opgezet. Dat moest op een andere wijze dan in Groenlo, omdat het Positief nu boven in de kas, in haakse positie ten opzichte van het front, staat opgesteld. Voorheen stond het Positief op hetzelfde niveau als het Manuaal. De registertrekkers zijn naar Gradussen-voorbeeld opnieuw gemaakt, voorzien van palissander knoppen met ingelegde porseleinen plaatjes. De nieuw gemaakte wellenborden zijn van eikenhout met metalen wellenarmen.

Klaviatuur

De klaviatuur is afkomstig uit Warmond en dateert uit de eerste helft van de negentiende eeuw. Waarschijnlijk functioneerde het in een orgel met hoofdwerk en rugpositief of een onderpositief. De met een registerknop bedienbare schuifkoppel van het boven- naar het onderklavier is gehandhaafd.

Andere koppels zijn nieuw toegevoegd. De eiken bakstukken van de klavieren zijn bij de restauratie belegd met palissanderhout. Ook het pedaalklavier is oud, laat-negentiende eeuws, en afkomstig uit voorraad van de orgelmakers. Zelfs de orgelbank is historisch, deze is afkomstig van het Adema-transeptorgel uit de Sint-Willibrordus buiten de Veste te Amsterdam en dateert uit 1890.

Windvoorziening

De forse magazijnbalg met in- en uitspringende vouw heeft een oppervlakte van 2,50 x 2,00 meter. Deze is samen met één harmonicakanaal nog origineel. Een nieuwe extra balg met enkele vouw en twee harmonicakanalen werden in dezelfde stijl toegevoegd, Hieruit wordt nu het Pedaal gevoed. Het balggewicht bedraagt 650 kg. Een nieuwe orgelmotor voorziet de balgen van wind. De oorspronkelijke schepbalg- of trapinstallatie met windwijzer werd niet gereconstrueerd: er was geen plaats voor.

Windladen

De windladen zijn eveneens van forse afmetingen en ruim opgezet. Dat bood de mogelijkheid om extra registers toe te voegen. Op het Manuaal was dat de Salicionaal 8' (deze stond oorspronkelijk op het Positief), een Tertiaan en een vergrote Cornet als stimulans voor de gemeentezangbegeleiding. Ook werd een nieuwe Trombone 16' B/D toegevoegd. Om eventuele ‘overbelasting’ van de windladen te voorkomen is de bas van de Bourdon 16' op een aparte (moteurs-)lade van de orgelmaker Maarschalkerweerd tegenover de klaviatuur geplaatst.

Op het Positief werd de in 1948 toegevoegde Zwitsersche pijp 2' gehandhaafd, maar ‘omgedoopt’ tot Piccolo 2'. De Salicionaal 8' werd omgeruild voor een Prestant 8'. In vermelde dispositie zijn nadere bijzonderheden terug te vinden.

Op het Pedaal werd een viervoets register behouden. Dit is de in 1942 verschoven Octaafbas 8' van firma Gradussen. Voor het achtvoets register zijn andere historische pijpen gebruikt. De Prestant 16' kreeg haar grootste houten pijpen terug en de Bazuin 16' heeft de plaats van de verdwenen Fagot ingenomen.

De windladen werden grondig gerestaureerd en van dilatatievoegen voorzien om ongunstige klimaatinvloeden (een langdurige lage luchtvochtigheid) enigszins te kunnen opvangen. Alle voorventielen uit 1942 zijn verwijderd en de oorspronkelijke ventielen weer in de oorspronkelijke stijl teruggebracht.

Orgelkas

De orgelkas kreeg een nieuwe achterwand. Bij de zijwanden werden de kwalitatief goede delen gehandhaafd en aangevuld met nieuwe panelen. Boven het Positief werd een schuin aflopend plafond aangebracht, voorzien van verstelbare jaloezieën om de klankuitstraling te bevorderen.

De Jongh Schildersbedrijf bv te Waardenburg schilderde het orgel opnieuw in de oorspronkelijke kleuren en technieken. De kas kreeg hiermee haar eikenhoutimitatie terug, gebaseerd op consoles van (imitatie) zandsteen. Deze consoles bekroonden in Halfweg de boogvormige toog boven de kansel. Op de labia van de frontpijpen verscheen het bladgoud weer, evenals op de tandlijsten van de pijpenbanden. Ook de gestileerde vogelfiguren op de frontstijlen – een late echo uit de Jugendstilperiode – werden in het goud gezet.

Ingebruikname

De ingebruikname vond plaats op zaterdag 9 december 2017 om 14.00 uur. Ronald van Baekel van Adema’s Kerkorgelbouw en adviseur Dirk Bakker gaven daarbij een toelichting bij de historie, samenstelling en restauratie van het orgel, vergezeld van een klankdemonstratie.

Marcus Bergink, vaste bespeler van twee Gradussen-orgels in Arnhem, gaf een concert met werk van Bach, Mendelssohn, Reger, Rheinberger en Dubois. Samenzang wordt begeleid oor Henk C. de Gelder.

Na het officiële gedeelte werd het orgel nog door enkele (vak-)organisten bespeeld.

Orginele dispositie

De oorspronkelijke dispositie luidde:

  • Hoofdwerk
    • Prestant 16' (discant)
    • Bourdon 16'
    • Prestant 8'
    • Holpijp 8'
    • Octaaf 4'
    • Roerfluit 4'
    • Quint 3'
    • Octaaf 2'
    • Cornet II-III sterk (discant)
    • Mixtuur II-III sterk
    • Trompet 8'
  • Positief
    • Salicionaal 8'
    • Open Fluit 8'
    • Quintadeen 8'
    • Bourdon 8'
    • Dwarsfluit 4'
    • Melophon 4'
    • Basson 8' (bas)
    • Hautbois 8' (discant)
  • Pedaal
    • Prestant 16'
    • Subbas 16'
    • Octaafbas 8'
    • Fagot 16'

De dispositie in Groenlo (van 1968 tot 2011)

  • Manuaal I
    • Bourdon 16'
    • Prestant 8'
    • Bourdon 8'
    • Octaaf 4'
    • Roerfluit 4'
    • Kwint 2⅔'
    • Doublette 2'
    • Cornet III sterk (discant)
    • Mixtuur III-IV sterk
    • Trompet 8' (1968)
  • Manuaal II (zwelwerk)
    • Fluit 8'
    • Salicionaal 8'
    • Celeste 8'
    • Holpijp 8'
    • Dwarsfluit 4'
    • Kwintadeen 4'
    • Zwitserse Pijp 2'
    • Sesquialter II sterk
    • Cimbel III sterk
    • Dulciaan 8' (1968)
    • Tremolo
  • Pedaal
    • Prestantbas 16'
    • Subbas 16'
    • Octaafbas 8'
    • Prestantbas 4'
    • Fagot 16' (1968)
  • Koppelingen
    • Manuaal I - Manuaal II
    • Manuaal I - Manuaal II 16'
    • Manuaal I - Manuaal II 4'
    • Pedaal - Manuaal I
    • Pedaal - Manuaal II
  • Speelhulpen
    • 1 vrije combinatie
    • 5 vaste combinaties (p - mf - f - ff - tutti)
    • Automatisch pianopedaal
    • Generaal Crescendo
Status orgel
Bespeelbaar

De Dispositie

Bereik
IIP/27
Technisch
  • Manuaal omvang: C-f'''
  • Pedaal omvang: C-d'
  • Hoofdwerk: 14
  • Positief: 8
  • Pedaal: 5
  • Aantal (sprekende) stemmen: 27
  • Toets tractuur: Mechanisch
  • Register tractuur: Mechanisch
  • Windlade: Sleeplade
  • Stemtoonhoogte: a' = 440 Hz
  • Stemmingstemperatuur: Evenredig zwevend
  • Winddruk: 85 mm (manualen), 94 mm (pedaal)
Hoofdwerk
  • Prestant 16' (discant)
  • Bourdon 16'
  • Prestant 8'
  • Salicionaal 8'
  • Holpijp 8'
  • Octaaf 4'
  • Roerfluit 4'
  • Quint 2⅔'
  • Octaaf 2'
  • Tertiaan 1⅗' - discant 3⅕'
  • Cornet V sterk (8') (discant)
  • Mixtuur III-IV-V sterk (2')
  • Trombone 16' (B/D)
  • Trompet 8'
Bovenwerk
Nevenwerk
Echowerk
Zwelwerk
Manuaal
Positief
  • Prestant 8'
  • Bourdon 8'
  • Quintadeen 8'
  • Open Fluit 8'
  • Dwarsfluit 4'
  • Melophon 4'
  • Piccolo 2'
  • Basson-Hautbois 8' (B/D)
  • Tremulant
Onderpositief
Vulstem
Pedaal
  • Prestantbas 16'
  • Subbas 16'
  • Violoncel 8'
  • Octaafbas 4'
  • Bazuin 16'
Koppelingen
  • Hoofdwerk - Positief
  • Positief - Hoofdwerk
  • Pedaal - Hoofdwerk
  • Pedaal - Positief
Accessoires
Speelhulp

Media kerk en orgel

Publicaties-oud
Publicaties
Foto's

NieuwBeijerland-kerk03NieuwBeijerland-kerk02NieuwBeijerland-kerk01NieuwBeijerland-kerk04NieuwBeijerland-orgel02NieuwBeijerland-orgel04NieuwBeijerland-orgel10NieuwBeijerland-orgel03NieuwBeijerland-orgel11Nieuw-Beijerland-orgel51Nieuw-Beijerland-orgel20Nieuw-Beijerland-orgel30Nieuw-Beijerland-orgel37Nieuw-Beijerland-orgel33Nieuw-Beijerland-orgel34Nieuw-Beijerland-orgel31Nieuw-Beijerland-orgel32Nieuw-Beijerland-orgel35NieuwBeijerland-orgel13Nieuw-Beijerland-orgel50Nieuw-Beijerland-orgel38Nieuw-Beijerland-orgel39Nieuw-Beijerland-orgel41Nieuw-Beijerland-orgel40Nieuw-Beijerland-orgel42NieuwBeijerland-orgel15NieuwBeijerland-orgel12

Video

Bronnen

Bronnen/literatuur
  • Orgelnieuws (artikel 8 december 2017)
  • Piet Bron - Orgbase.nl
  • Vermeld in: Gedenkboek bij gelegenheid van het 60-jarig bestaan der Firma L. Verschueren c.v. Orgelbouwersbedrijf te Heythuysen (L.) : 1891 - 1951. - Heythuysen : Verschueren c.v., 1951
  • Groenlo St. Calixtus. - In: Orgelnieuws fa. L. Verschueren c.v., december 1968
  • Orgelinhuldigingen: Nederland. - In: De Praestant, jrg. 18 nr. 1, januari 1969
  • Orgelkast en kansel van de Grote of Gereformeerde kerk vinden herbestemming / Leo Kranenburg. - In: Kerkblad Protestantse gemeente te Halfweg-Zwanenburg, jrg. 29 nr. 1, januari 2016
  • Programma en beschrijving van de ingebruikname van het Gradussen-orgel : Zaterdag 9 december 2017 : Aanvang 14.00 uur. - Nieuw-Beijerland : Gereformeerde Gemeente De Kandelaar, 2017

Recordinfo

Laatste updater
ID-nr
30
ID-code
BICP9
Datum aanmaak
2020-12-31 20:44:14
Aangepast
2021-08-06 13:15:19
Opgevraagd